Kapitalizm ve Teori: (Neo)Liberalizmin bilimsel sefaleti

Önceki yazımda kapitalizmin “serbest piyasa” ekonomisi, anti-kapitalizmin de “piyasa düşmanlığı” olmadığını ortaya koymaya çalışmıştım. Kapitalizmin savunucuları, kapitalizmi “serbest piyasa” olarak sunarken yanıldıkları (ve yanılttıkları) gibi, “serbest piyasa”yı en iyi model olarak sunarken de yanılıyorlar (ve yanıltıyorlar). Serbest piyasayı savunanlar, argümanlarını devletin piyasada minimal varlığını savunan (neo)liberal teoriye dayandırırlar. (Neo)liberalizmin ise, varsayımlar dünyası dışında, hiçbir bilimsel desteği yoktur. Bu yazıda iki temel madde üzerinden (neo)liberalizmin bilimsel sefaletini ele alacağım:

1) Serbest Ticaret: (Neo)Liberalizm devletin ticarete müdahale etmesini yanlış bulur ve korumacılık (protectionism) yapan devletlerin ekonomik olarak geri kalacaklarını iddia eder. Bir Türk liberalin ifadesiyle: “Tarih şahittir ki, en çok korumacı ülkeler en fakir ülkeler haline gelmiştir”. Hâlbuki tarihsel gerçeklik bunun tam tersini gösterir. (İngiltere’den Amerika’ya, Almanya’dan Japonya’ya, Güney Kore’den Tayvan’a, Hindistan’dan Çin’e) son 300 yılın en hızlı büyüyen ekonomileri, en hızlı büyüdükleri dönemde, aynı zamanda dünyanın en korumacı ülkesi (ya da ülkelerinden biri) olmuşlardır. Sanayileşen ilk ülke olan İngiltere, ancak dünya ekonomisine hakim olduğunu hissettikten sonra -1846 yılında meşhur Mısır Kanunu’nu lağvederek- ilk ciddi liberalleşme hamlesini gerçekleştirmiştir. 19. yüzyılın en korumacı devleti (ve aynı zamanda en hızlı büyüyen devleti) ABD’dir; ve ABD kısa bir sürede İngiltere’nin önüne geçmesini kapılarını Avrupa’nın -özellikle de İngiltere’nin- ucuz endüstriyel ürünlerine kapatmasına borçludur. (Öyle ki, korumacılığın fikir babalarından biri ABD’nin ilk Hazine Bakanı Alexander Hamilton’dır). Japonya ilk endüstriyel kalkınmasını Amerikan pazarı olmayı reddederek korumacı politikalar izlemesine borçludur. İkinci Dünya Savaşı sonrasının “Asya Kaplanları” da “ekonomik mucizelerini” serbest ticaretle değil, ticari korumacılığı da içeren kapsamlı bir planlı ekonomiyle gerçekleştirmişlerdir. Geniş çaplı toprak reformları; bankaların devlet tekeline alınması; küçük işletmelerin devlet eliyle büyük firmalara dönüştürülmesi; ayakkabı, araba, gemi yapımı, kimyasal maddeler ve yarı iletkenler gibi önemli sektörlerin sübvanse edilmesi 70’li ve 80’li yıllarda Tayvan ve Güney Kore ekonomilerinde hâkim uygulamalardı. (İlginçtir, bizim burjuvazimizin önde gelenleri de Türkiye’nin endüstriyel geri kalmışlığını devlet stratejisizliğine ve piyasanın “fazla aktörlülüğüne” bağlamıştır. –Ek not: Güney Kore ve Türkiye’nin kalkınma stratejilerinin ve politikalarının enfes bir kıyası için bkz: David Waldner, State Building and Late Development-). Son olarak, son yirmi yılın en hızlı büyüyen Asya ekonomileri (Çin, Hindistan ve Vietnam) birkaç yıl öncesine kadar dünya ortalamasının çok üstünde gümrük vergilerine ve diğer korumacı önlemlere sahipti.

Bu tarihsel gerçekliğin ortaya koyduğu veri şudur: Ticaretsiz kalkınan bir ekonomi olmadığı gibi, (küçük şehir devletleri dışında) serbest ticaretle kalkınan bir ekonomi de yoktur. Batı’nın ve Asya’nın sanayileşmiş tüm ekonomileri, sanayileşmelerini müdahaleci bir devlet ve planlı bir ekonomi ile gerçekleştirdiler. (Bairoch’un ifadesiyle, Batı’nın ekonomik kalkınmasında, korumacılık norm, serbest ticaret istisna idi). Ticaretin serbestleşmesi, bu ülkelerdeki ekonomik gelişme belli bir yeterliliğe ulaştıktan sonra ve tedrici olarak gerçekleşmiştir. Rodrik’in ifadesiyle, “gümrük vergileri ve ekonomik kalkınma arasındaki tek sistematik ilişki ülkelerin zenginleştikçe ticaretin önündeki engelleri kaldırmalarıdır.” (Neo)Liberaller buradaki sebep-sonuç ilişkisinde feci şekilde yanılmaktadır.

2) Küçük devlet: “Serbest piyasa”nın etkinliğine inanan (neo)liberalizm, devletin sadece dış ticaretten değil, ülke içindeki hemen tüm ekonomik aktivitelerden el çekmesini ve mümkün olduğunca ufalmasını savunur. (Neo)Liberalizm’de devlet, küçüklüğü oranında makbul, etkin ve iyidir. Yayla’nın ifadesiyle, “bugün ne kadar büyük bir devlete sahip olursanız, o kadar kötüye gidiyorsunuz.” Fakat aynen “serbest ticaret” konusunda olduğu gibi, “küçük devlet” konusunda da (neo)liberallerin argümanları amprik destekten yoksundur. Öncelikle, devletin ekonomik küçüklüğü ile refah seviyesi arasında genel-geçer bir pozitif ilişki bulunmamaktadır (Bkz: Grafik 1). Bilakis, mevcut görüntü negatif bir ilişkinin varlığına işaret etmektedir. (Bu negatif ilişki Sahra-altı Afrika ülkelerinin özelinde de geçerlidir. Grafik için tıklayın).

Grafik 1: Devletlerin ekonomik küçüklüğü ile Kişi başı gelir ilişkisi (2011)

Dahası, bugün Batı ülkeleri arasında eğitim ve sağlık gibi önemli alanlarda en önde olan ülkeler, devletin bu alanlarda en aktif olduğu ülkelerdir. Özellikle sağlık alanında piyasacı ABD ile devletçi Avrupa ülkelerinin kıyaslanması oldukça öğreticidir. Amerika’da sağlık alanındaki sosyal güvenlik hizmetleri büyük oranda özel şirketlerin elindeyken, Avrupa ülkelerinde devlet sağlık alanında birinci aktördür ve tüm vatandaşları kapsayan bir sağlık sigortası sunmaktadır (ABD’de ise yaklaşık her 6 kişiden birinin sağlık güvencesi yoktur). Buna rağmen(!), Avrupa’nın devletçi sağlık sistemi Amerika’nın piyasacı sağlık sisteminden hem daha ucuz hem de daha iyidir. (Bkz. Grafik 2 ve 3):

Grafik 2: Devletin toplam sağlık harcamalarındaki payı

Grafik 3: Yıllık kişi-başı sağlık harcamaları

Sağlık, eğitim, gelir adaleti, fakirlikle mücadele, çevre ve genel yaşam memnuniyeti gibi pek çok alanda Avrupa’nın ve dünyanın üst sıralarında bulunan İskandinav ülkeleri, “büyük devletin zararlılığını” öne süren piyasacı (neo)liberalizmin argümanlarının yanlışlığının en çıplak olarak görülebileceği ülkelerdir. İskandinav modeli (ya da literatürdeki adıyla “Nordic model”), piyasa ekonomisin pek çok yönünü içeren fakat aynı zamanda devletin ekonomik rolünün ve işçi örgütlülüğünün çok üst seviyelerde olduğu bir “sosyal devlet” (welfare state) modelidir. Bir başka deyişle, piyasa ekonomisiyle barışık Batı ülkelerinin en “yaşanabilir” ve “müreffeh” olanları, sosyalizme en çok yaklaşanlarıdır (zaten bu ülkelerin sistemine “İskandinav sosyalizmi” olarak da atıf yapılmaktadır). İskandinav modelinin gösterdiği bir diğer şey de, mülkiyet hakkı, şeffaflık ve toplumsal güven açısından güçlü olan “refah devletlerinin” sadece gelir adaleti, işçi hakları ve sağlık hizmetleri noktalarında değil, aynı zamanda -“liberal devletlerin” en fazla başarılı olduklarının iddia edildiği- ekonomik büyüme noktasında dahi daha daha başarılı olabildiğidir (Bkz. Grafik 5).

Grafik 4: ABD vs. İsveç

Grafik 5: Büyüme Oranları (1995-2004)

Daha ilginci, mekansal açıdan İskandinav ülkeleri için geçerli olan bu durum, zamansal açıdan dünya geneli için de geçerlidir. Dünya ekonomisi, daha kontrollü ve refahçı olduğu 1950-1980 arasında daha serbest ve büyümeci olduğu 1980 sonrası yıllara göre hem daha eşitlikçi idi hem de (asıl şaşırtıcı olan bu) daha hızlı büyüyordu (Bkz. Grafik 6). (Bu konunun detaylarını, hem serbest piyasanın kendisinin hem de serbest piyasaya atfedilen olumlu yönlerin bir “mit” olduğunu en somut biçimde ortaya koyan Koreli ekonomist Ha-joon Chang’in Sanayileşmenin Gizli Tarihi ve Kapitalizm Hakkında Size Söylenmeyen 23 Şey adlı eserlerine havale edeyim). Bu örneklerin dışında, 1990’larda neoliberal 2000’lerde ise yarı-sosyalist (yahut refah devletçi) ekonomik sistemlerle yönetilen Latin Amerika ülkelerinin (özellikle de Brezilya’nın) 1990’lar ve 2000’lerdeki ekonomik büyüme ve fakirlik performanslarının kıyaslanması da benzer sonuçlara götürmektedir bizleri. Latin Amerika’nın en büyük ekonomisi olan Brezilya’nın son 50 yıllık ekonomik performansı özellikle aydınlatıcıdır. Brezilya’nın kişi başı geliri, korumacı ve ithal ikameci bir politika izlediği 1960-80 arasında %140, refah devletçi bir politika izlediği 2002-2010 arasında %25 artmışken, (neo)liberal bir politika izlediği 1980-2000 arasında neredeyse yerinde saymıştır (gelir eşitsizliğinin, çevresel yıkımın ve finansal istikrarsızlığın artması da cabası!).

Grafik 6: Ortalama büyüme (Dünya): 1950-2008

Liberallerin ekonomik büyüme ile vergilerin azaltılması, sermaye hareketliliğinin serbestliği ve kemer-sıkma politikaları arasında kurdukları olumlu ilişkiler de bilimsel destekten mahrumdur. Zengin kesimlere yönelik düşük vergilendirmenin bir “istihdam yaratma”, “aşağı damlama” (trickle-down) ya da büyüme etkisinin olmadığı da, finansal serbestleşme ile ekonomik büyüme arasında olumlu bir ilişki olmadığı da, kriz dönemlerinde kemer-sıkma politikaları uygulamanın krizden çıkışı kolaylaştırmadığı da yeterince net olarak bilinmektedir bugün. Fakat uzatmamak için bu noktaların detaylarına girmiyorum.

(Neo)Liberalizm’in gerçeklikle ilişkisi bu kadar zayıf olmasına rağmen, komiktir, ekonomik liberaller Marxist/sol kesim için “güçlü teori, zayıf gerçeklik” ithamını yapıyorlar. Halbuki, bu durum çok daha vahim bir derecede (neo)liberalizm için geçerlidir. (Neo)liberalizmin neredeyse tüm hipotezleri yanlışlanmıştır. Bu yüzden de (neo)liberal ekonomik politikaların insanlara refah ve huzur getireceğine inanmak, (kendisi de bir sermayedar olan Nick Hanauer’in ifadesiyle) “dünyanın evrenin merkezinde olduğuna inanmak kadar” gericidir. Zira, Rodrik’in güzel benzetmesiyle, (neo)liberalizmin bilimle ilişkisi, astrolojinin astronomiyle ilişkisinden daha fazla değildir…

Netice itibariyle, gerek sanayileşmiş ülkelerin tarihsel pratiği, gerek genel amprik veriler, gerekse İskandinav ülkelerinin son yarım asırdaki tecrübesi göstermektedir ki; sanayileşme, büyüme, gelir dağılımı, sosyal güvence, fakirlikle mücadele, çevresel sürdürülebilirlik ve genel yaşam memnuniyeti açısından en iyi sonuçları üreten ekonomik model, piyasanın tamamen özel aktörlere bırakıldığı bir “serbest piyasa” ekonomisi değil, insanoğlunun tarihsel ve bilimsel tecrübesine dayalı ve ülkelerin spesifik ihtiyaçlarına bağlı olarak devletlerin piyasaya katıldığı ve düzen verdiği “karma ekonomi” modelidir. Bu “karma ekonomi” modeli sabit bir reçete içermemektedir. Zaten Paul Krugman, Dani Rodrik ve Joseph Stiglitz gibi politik-ekonominin önde gelen isimleri de 15 senedir “tek ekonomi, çok reçete” argümanını öne sürmektedir. Fakat reçetenin ne olduğu net olmamakla beraber, “serbest piyasa” olmadığı nettir…